Breton proverbs

From Wikiquote
Jump to navigation Jump to search
A strong man, a dead man; a good walker, an exhausted man; a good swimmer, a drowned man; a sharpshooter, a killed man.

Breton is a Southwestern Brittonic Celtic language spoken in Bretagne which lies in northwestern France.
There are many Breton proverbs and particular sayings, like in every culture. Here is a selection from more than 1,400 collected through time by Breton researchers.

Animals[edit]

  • Aet eo e vlev gant ar big ► The magpie got his hair (He's bald.)
  • Ar c'hi hag ar c'hazh / Mignoned warc'hoazh ► Dog an cat, friends tomorrow
  • Ar pezh a ra d'an dridi bezañ treut / Kalz emaint war nebeut ► The reason why starlings are thin: they're numerous on few
  • Bouzar ki pa gar ► Dogs are deaf when they please
  • Dañvad kailharet, peurvuiañ / Ouzh ar re all 'glask em frotañ ► A muddy sheep often tries to rub shoulders with others
  • E-kichen ki stag ne vank ral gad ► Hares are numerous near a tied dog
  • El lec'h ma vez staget an azen e rank peuriñ ► A donkey must graze where it's been tied up
  • Kerc'heiz a lez pesk bihan / A zebr melc'hwedenn da goan ► A heron which neglects a little fish gets a snail for dinner
  • Kompren pig e-lec'h bran ► To understand pig instead of crow (Not understand what is said.)
  • Meur a hini a gav mat pesked dizreinet ► More than one prefer boneless fish
  • N'anavezer ket mat ar c'hazh / Ken na vez sachet war e lost / N'anavezer ket mat ar c'hi / Ken na vez sachet war e fri ► You won't know your cat before having pulled its tail, you won't know your dog before having pulled its nose
  • N'eo ket ret teuler mein war kement ki a c'harzh ► One must not throw stones to any barking dog
  • Pa gomzer eus ar bleiz / Emañ e lost e-kreiz ► Talk of the wolf, its tails appears
  • Pep ki zo mestr en e di ► Every dog is master in its house
  • Petra 'dalv kaout ur vuoc'h vat / Mar skuilh he laezh gant un taol troad ? ► What's the use of a good cow if it spills the milk with a kick?
  • Un dra ha n'eo bet gwelet biskoazh / Eo un neizh logod e skouarn ur c'hazh ► Never seen a mouse's nest in a cat's ear

Children[edit]

  • A-vihanik ober ar mad / A ro nerzh 'vit koshaat ► Doing good since childhood gives strength for growing old
  • Aesoc'h debriñ kig eget kac'hat eskern ► Eating meat is easier than crapping bones [1]
  • Aesoc'h eo plegañ plantenn eget displegañ gwezenn ► It's easier to bend a plant than to right a tree (It's easier to instil good manners into a child than to correct an adult's bad ones)
  • Al lestr na sent ket ouzh ar stur / Ouzh ar garreg a sento sur ► The ship which doesn't obey the rudder Will surely obey the reef
  • Al louzoù fall a drec'h atav ► Weeds always win
  • An hailhoned eo a ra ar wazed ► Rogues make tough men
  • An hini na oar ket sentiñ / Ne oar ket komandiñ ► Whoever doesn't know how to obey doesn't know how to command
  • Ar frouezh gwellañ a-raok dareviñ / Zo bet trenk, c'hwerv, put-ki ► Before being ripe, the best fruit are tart, bitter and acrid
  • Ar vamm a espern ar wialenn / A ranko bout kalet kostez he fenn ► The mother who saves the stick will have to be hard-cheeked
  • Ar re a zo dishêr / O deus poan ha mizer ► No heir: pain and poverty
  • Ar re o deus bugale / O deus poan hep dale ► People who have children, soon get pain
  • Bezo du, bezo gwenn / Pep gavr a gar he menn ► Black or white, every goat loves its young
  • Bugale ar gevnianted / Gwashañ kerent a zo er bed Ha gwellañ ma vent dimezet ► 4th cousins' children: worst kin in the world and best when they're married
  • Bugale vihan, poan vihan / Bugale vras, poan vras ► Little children, little pains, big children, big pains
  • D'ar vugale gwellañ madoù / Eo oberoù mat o zadoù ► The children's best property are their old ones' good deeds
  • Deskadurezh a dalv arc'hant ► Education is money
  • Dibaot bugel a heuilh tud sot / Eus o sotoni na zesk lod ► A child who follows stupid people seldom stays without learning some of their stupidity
  • Dibaot lez-vamm a gar ivez / Bugale all keit hag he re ► Stepmothers seldom love the other children as much as theirs
  • Diwar welout / teu gouzout ► From seeing comes knowing
  • Doue benniget / Pebezh torad filiped ! / C'hoazh e vezo / Mar chom ar filip kozh bev ► O my God, hat a brood of sparrows! There will be others if the old sparrow stays alive [2]
  • Doue, mabig, ra 'z kresko ker bras / Hag ar beleg az padezas ► May God, little son, make you grow as big as the priest who baptized you
  • Dre glevet e tesker / Ha dre sentiñ e kelenner ► From hearing, learning; from obeying, teaching
  • E pep amzer, kelenn / A-wechoù, gourc'hemenn ► All time long, teach; sometimes, command
  • El lec'h ma teu Yann / E teu e damm / Pa zeu Yann / E teu e rann ► Where John comes, his bit comes; when John comes, his share comes (Every child brings something to the household and takes something from it)
  • En douar fall emañ fall an ed ► Bad wheat comes from bad soil
  • Fest an ibil sonn / D'ho yec'hed, paeron ! ► The stiff peg's banquet: your good health, godfather! [3]
  • Graet eo o botoù a-raok o zreid ► Their shoes are made before their feet
  • Gwell eo chom hep bezañ ganet / Evit chom hep bezañ desket ► Better not having been born than being ignorant
  • Gwell eo deskiñ mabig bihan / Eget dastum madoù dezhañ ► Better teaching the little son than heaping up wealth for him
  • Gwell eo skouer eget komzoù ► Better an example than words
  • Gwelloc'h skiant evit arc'hant ► Better knowledge than money
  • Ha droug ha mad / A denn d'e had ► Evil and god come from the seed
  • Hevelep tad, hevelep mab / Mab diouzh tad ► Like father, like son, son like father
  • Kamm, luch, tort ha born / Zo ganet diwar ar c'horn ► Lame, squint-eyed, hunchbacked and one-eyed was born at moon crescent
  • Kastiz, boued ha deskadurezh / Tri zra ret d'ar bugel bemdez ► Punishment, food and education: three things to the child everyday
  • Kentañ zo a-raok prezeg / Reiñ skouer vat ha komz brezhoneg ► First thing before preaching: setting a good example and speaking Breton
  • Komzoù an den kozh a gelenn ar re yaouank zo gourc'hemenn ► When teaching youngsters, an elderly person's words are commands
  • Kig hag eskern, fank ha bouilhenn / Penn-kil-ha-troad, setu an den ► Flesh and bones, mire and mud: from head to feet, here's the guy [1]
  • Mab e dad eo Kadioù/ Pe a vent, pe a liv / Nemet e vamm a lârfe gaou / Mar n'emañ e ouenn eo al liv ► Kadioù is his father's son by size or by colour, except if his mother tells lies; then if it not the race it is the colour
  • Mab ha merc'h / Netra war-lerc'h ► Son and daughter, nothing after
  • Marc'h a reut ouzh ar c'hentroù / A ra gaou bras d'e gostezioù ► A horse that resists the spurs hurts its flanks badly
  • Merc'h he mamm eo Katell ► Catherine is her mother's daughter (Like mother, like daughter)
  • N'eo ket e-touez an traezh hag ar bili / E tesker neuñv d'an houidi ► Not in sand and shingle does one teach the ducks how to swim
  • N'eo ket gant eskern / E paker al lern ► One won't catch foxes with bones
  • Neb en deus gwreg ha bugale / A zle ivez turlutud dezhe ► Whoever has wife and children must entertain them
  • Neb en deus mamm en deus tamm ► Whoever has a mother has a bit
  • Neb na oar a gavo da zeskiñ ► Whoever doesn't know will find to learn
  • Netra ne zeu gant bazhadoù nemet laezh-ribod ► By means of beating one gets only sour cream
  • O wallenforniañ / E reer kornek ar bara ► Bread badly put in the oven turns horned
  • Ober strakañ ar skourjezig / Ne zastum ket kezeg spontik ► No cracking whip ever gathered timorous horses
  • Pep tra en deus e gentel ► There is a lesson in everything
  • Sentiñ pe santout 'vo ret ober ► Obey or feel [4]
  • Sotoc'h evit an den a-wechoù e gelenn ► Sometimes one learns from more stupid than himself
  • Tad ha mamm a lez bugel / Zo daonet a-raok mervel ► Father and mother who leave the child alone are damned before dying
  • Un ti karget a vinored / N'en deus mignon na kar er bed ► A house full of orphans has neither friend nor kin
  • Ur gentel vat zo mat da gaout ► A good lesson does good
  • Ur skouer vat a zoug bepred had ► There's a seed in every good example
  • Yac'h evel ar beuz / Kement mempr en deus ► Healthy like a box tree each one of his limbs
Adolescence
  • An dud yaouank a gav gante / E kouezh an aour eus beg ar gwez / Ha padal an delioù a gouezh / Da ober plas d'ar re nevez ► The youngs believe that gold falls from the trees, but the leaves fall to give way to the new ones
  • Ar broc'h a doull an douar / Hag Alanig a grog ar yar ► The badger digs the ground and the fox catches the hen [5]
  • Ar c'hazh a vourr o logota Hag ar c'hi o koulineta ► The cat loves to chase mice And the dog to chase rabbits
  • Ar c'hlask a zo frank / Ar c'haout n'eo ket stank ► There is plenty to look for, there is few to find
  • Betek-henn n'emañ ket ar mod / Ec'h a ar plac'h da glask ar paotr ► Until now the custom is not that the girl looks for the boy
  • Dousoù e pep lec'h / Karantez e nep lec'h ► Lovers everywhere, love nowhere
  • N'eo ket kaout skeul d'ar c'hazh / Evit pakañ logod pe razh ► A cat doesn't need any ladder to catch mice or rats
  • Oad ha hed / A laka ki d'ar red ► Age and length make the dog run
  • Youankiz pa ouife / Kozhni pa c'hellfe / Moliac'hoù a rafe ► If the young knew, if the old could, they would work wonders

Death[edit]

Christmas Eve's Marvels — Anonymous, 1844
  • Avel, holl avel ! Ez eo ret mervel ► Wind, everything is wind! One must die
  • Ha c'hwi a garje kaout ur marv mat ? — Bevit ervat ► Would you like a nice death? — Live well
  • Kozh ha yaouank, ha da bep oad / An Ankoù 'zeuio d'ho falc'hat ► Old and young, and at every age, the Ankoù will come to scythe you [6]
  • Marv eo mamm an avaloù ha disec'het plant ar sistr ► The apples' mother is dead and the cider plant dried up
  • Mervel a raimp ha n'hor bezo ket bet amzer da ziskuizhañ ► We'll die and we won't have time to rest
  • Meur a varc'h mad a zo marvet o vont adarre ► More than one horse died while going again
  • Nag a boan, ha mervel goude !... ha bezañ daonet c'hoazh marteze ! ► So much pain, and die afterwards!... And be damned perhaps!
  • N'eus born ebet er vered ► There is no one-eyed person in the cemetery
  • Pa gaser ar paour d'an douar / Kloc'h bras ar barrez zo bouzar ► The big parish bell is dumb when the poor is sent to the ground
  • Ret e vez mervel evid diskouez e vezer bet klañv ► One has to die to show he was ill
  • Ul liñsel wenn ha pemp plankenn / Un dorchenn blouz dindan ho penn / Pemp troatad douar war c'horre / Setu madoù ar bed er bez ► A white shroud and five boards, a straw cushion under your head, five feet of soil atop, that's the world's wealth in the grave

Family[edit]

  • Ar gwellañ tra en tiegezh / Eo ur wreg leun a furnez ► The best thing in the family is a wise wife
  • Ar gwragez, siwazh ! hag ar gwin / A laka an tiegezh war an tu-gin ► The wives, alas! and the wine turn the family upside down
  • Ar wreg, an arc'hant hag ar gwin / O deus o mad hag o binim ► Wife, money and wine have their good and their poison
  • Edan tri deiz e skuizh pep den / Gant glav, gant gwreg ha gant estren ► After three days, every man is tired with rain, wife and stranger
  • Gwreg a labour en he zi / Ne vez kalz anv anezhi ► One seldom hears about a wife who works in her house

Farming[edit]

Digging up Potatoes
Lucien Simon, 1907
  • Al labourer a-viskoazh / A zebr ur garg douar ar bloaz ► From time immemorial, the ploughman eats a load of soil every year
  • An amzer eo a ra ar foenn, neket an dud eo ► The weather makes the hay, people do not
  • An douar zo kozh met n'eo ket sot ► The soil is old but it is not stupid
  • An hini a ved hag a had souden / A goll ur bara war bep ervenn ► Whoever harvests and sows all of a sudden loses a loaf of bread every furrow
  • Ar gwin koshañ eo ar gwellañ ► The older the wine, the better
  • Ar gwinizh du paneve gant ar vezh / A ziwanfe en un nozvezh ► Wheat, if not shameful, would sprout in a night
  • Atav e kav an den eost an amezeg gwelloc'h eget e hini ► One always finds that his neighbor's harvest is better than his
  • Bezhin glas ha teil du / A laka kouer war e du / Bezhin du ha teil louet / A gas kouer da glask e voued ► Green algae and black manure do the ploughman good, black algae and grey manure Leads the ploughman to beg
  • Blev konikled, plu klujar / N'int ket mat da stuiañ douar ► Rabbit hair, partridge feathers are no good to manure the ground [7]
  • Bloavezh glizh / Bloavezh gwinizh ► Dew year, wheat year
  • Bloavezh gwenan, bloavezh ed / Bloavezh c'hwiled, ne vez ket ► Bee year, wheat year; bug year, there's not
  • Bloavezh hogan, boavezh ed / Bloavezh irin ne vez ket ► Hawthorn fruit year, wheat year; sloe fruit year, there's not
  • Bloavezh kelion / Bloavezh had melchon ► Fly year, sow clover [8]
  • Bloavezh kraoñ, bloavezh ed / Hanter kolo, hanter hed / Greun an arc'h dispartiet ► Nut year, wheat year; half straw, half length; the grain sorted out in the chest
  • D'ar c'hann emañ ar preñv el loar ► The maggot is in the full moon
  • Diwar an treuzgeot e vez ed / Diwar an onkl ne vez ket ► From wheat grass, wheat; from false oat-grass, there's not
  • Diwar brec'h al labourer emañ ar bed-holl o vevañ ► The whole world lives upon the ploughman's arm
  • Douar askol, douar ed / Douar raden, douar brulu, n'eo ket ► Thistle ground, wheat ground; fern ground, fox-glove ground, are not
  • Douar graeek, douar greunek ► Gravely ground yields grain
  • Dre balat sonn / Ez a ar c'hlaz don ► Deep turning over: deep greenery
  • Dre o beg e tozv ar yer ► Hens lay eggs through their bills
  • Du ar vouarenn / Darev ar segalenn ► Black the blackberry: ripe the rye
  • Er bloaz bizeost, neb a vez fin / A laka kanab e-lec'h lin ► On leap year, whoever is smart sows hemp instead of flax
  • Evit ar raned da gano / Ma buoc'hig paour-me a varvo / Pa gano ar goukoug deomp-ni / Ma buoc'hig-me ne varvo mui ► When the frogs sing, my poor little cow will die; when the cuckoo sings for us, my little cow won't die anymore
  • Gant ar pradoù ez eo e vager al loened / Al loened a ro teil hag an teil a ro ed ► The meadows feed the animals: the animals yield manure and the manure yield wheat
  • Gant dilhad tomm ha bevañs mat / Pep miz goañv zo dereat ► With warm clothes and good food, every winter month is acceptable
  • Gra fall d'an douar, ne denni tra dioutañ ► Hurt the soil, you won't get anything from it
  • Gwashañ tra a c'hell en em gavout gant ur merer/ Eo klevet kilhog e vestr ► Worst thing that can happen to a farmer: hearing rooster his landlord (The landlord's house should not be too close to the farm)
  • Gwelloc'h bevañ div vuoc'h gant boued teir eget teir gant boued div ► Better feed two cows on food for three than three on food for two
  • Gwelloc'h plantañ rabez eizhtez a-raok gouel Yann ► Better to plant turnips a week before Midsummer Day
  • Gwinizh war-lerc'h heiz / Fallañ gounidigezh e Breizh ► Wheat after barley: the worst farming in Brittany
  • Heiz dibell ha gwinizh pellek / A laka an arc'h da vout barrek ► Barley without chaff and chaffy wheat makes the chest brim
  • Justañ tra er menaj : an teil hag an arc'hant ► What's most on the short side in a farm: manure and money
  • Kurun diouzh ar gevred / Marrat bepred ► Thunder from the south-east: keep on swailing
  • Kurun diouzh ar gwalarn / Taol ar varr er sanailh ► Thunder from the north-west: throw the swail into the loft
  • Labourit a-dreuz, labourit a-hed / Teilit mat hag ho po ed ► Plough widthwise, plough lengthways, manure well and you'll get wheat
  • Lagad ar mestr a lard ar marc'h / Hag a laka ed 'barzh an arc'h ► The master's eye fattens up the horse and puts wheat in the chest
  • Mar deu d'ar vuoc'h dilaezhañ / Kenavo mignon, ha skamp ► If the cow dries up: farewell, friend, and run away
  • Mar fell deoc'h droukprezeg ho ed / Kit e miz Ebrel d'o gwelet ► May you want to slander your wheat, go to see it in April
  • N'eo ket gant bokedoù / E larta an hoc'h en e graou ► It is not on flowers that the pig fattens up in its shed
  • N'eo ket mat hadañ rabez war ar c'hresk loar ► Don't sow turnips on a rising moon
  • Na espern teil met espern had / Ha mard ac'h eus hadet un dornad / Neuze ez pezo eur falzad ► Do not save manure but save seeds, and if you have sown a handful you'll get a sickleful
  • Na gemerit evit merour / Nag ur c'har nag un treitour ► Do not pick for tenant neither kin nor traitor
  • Neb a gign e vaout er bloaz-mañ / A vez kuit da vloaz d'e douzañ ► Whoever skins his ram this year won't have to shear it next year
  • Neb a ya gant e votoù war an ed / A ya diarc'hen da glask e voued ► Whoever walks with his shoes on his wheat goes barefoot to beg
  • Pa gan ar goukoug gant gouel Yann / E chom an ed pell war o dramm ► When the cuckoo sings on Midsummer Day, the wheat stays for along time in swaths
  • Pa gan ar ran e kreiz an deiz / Neuze 'vez poent gounit an heiz ► When the frog sings in broad daylight it's time to sow barley
  • Pa gan ar ran e kreiz ar prad / Neuze 'vez poent gounit pep had / Nemet al lann hag ar pilad ► When the frog sings in the middle of the meadow, it's time to sow every seed except gorse bush and hulless oat [9]
  • Pa gano an durzhunell / Me 'bo laezh e-leizh ma skudell ► When the turtledove sings I'll get my bowful of milk
  • Pa hadi kas had/ Pe laosk dihad ► Sow plenty when you sow, or leave without seeds
  • Pa sav al loar a-barzh an noz / Had ar panez antronoz ► When the moon rises to the north, sow parsnips the day after
  • Pa varv ar gerc'henn gant ar riv / Unan a chom a dalv div ► When an oat seed gets frozen, one that remains is worth two
  • Pa vez avel greñv, nizañ / Pa vez kalm, tamouezañ ► Strong wind, winnowing; no wind, sifting
  • Pa vez glav da c'houel Madalen / E vrein ar c'hraoñ hag ar c'hesten ► Rain on St. Magdalen's day: rotten nuts and chestnuts [10]
  • Pa vez gwelet un aval e-kerzh gouel Yann / E-kerzh gouel Mikael e vez kant ► An apple on Midsummer Day: a hundred on St. Michael's day.[11]
  • Pa vez houarnet ar c'harr / Er pod e lakaer ar yar ► Time to rim the cart with steel: time to put the hen in the pot
  • Pa vez ker ar bleud / E vez kezeg treut ► Expensive flour: scraggy horses
  • Pa zeu bleuñv d'ar gwinizh / E tigresk al laezh livrizh ► When the wheat flowers, the sweet milk grows scarce
  • Pa zeu gouel Yann / E nebeuta al laezh hag an amann ► Come Midsummer Day, the milk and the butter grow scarce
  • Pa ziver an dour eus korn an ejen / E vez poent gounit ar winizhenn ► When water flows from the ox's horn, it's time to sow wheat
  • Pask abred / Pep tra abred ► Early Easter, everything early
  • Pask kailharek / Solier barrek ► Muddy Easter, full loft
  • Pri touseg, kolo ha foenn / A ra ur voger penn-da-benn ► Mortar, straw and hay make an entire wall
  • Re gozh an douar d'ober goap outañ ► The ground is too old for being scoffed at
  • Roit d'ar saout boued fraezh / Hag e savo dienn war al laezh ► Give good food to the cattle and cream will rise on the milk
  • Serrit ar gwazhioù / Douret eo ar pradoù ► Close up the streams, the meadows are watered [12]
  • Teil a-grogadoù / Segal a-bochadoù ► Handfuls of manure: bagfuls of rye
  • Teil deñved ha hadañ diouzhtu / A laka an heiz da vezañ druz ► Sheep manure and sowing at once fatten the barley
  • Un hed gwenan a-raok gouel Yann / A dalv ul leue en e vamm ► A swarm before Midsummer Day: a calf in its mother

Food[edit]

Kouign-amann— Breton butter cake
  • Al lêr a baeo ► The leather will pay (They will suffer from too much food)
  • An dour red ne ra droug da zen ebet ► Flowing water doesn't hurt anybody (Unlike stagnant water.)
  • An holl draoù mat d'ar staoñ ne vezont ket atav mat d'ar stomog ► What tastes good to the palate isn't always good for the stomach
  • An tamm hag al lomm / A zalc'h an den en e blom / Al lomm hag an tamm / A ra dezhañ kaout lamm ► The bit and the drop keep the man straight; the drop and the bit make him stumble
  • Ar c'housked zo hanter voued ► Sleep is half food
  • Ar mouar du ne vezont mui mat / P'en deus kac'het labous sant Mikael war ar prad ► Blackberries go bad when saint Mic'hael's bird has left droppings on the meadow
  • Ar pod dour pa zeu en ti / A brest e c'hwitell da bep hini ► When the jar of water comes home it lends its whistle to everyone
  • Ar soubenn a zalc'h ar c'hof diroufenn ► Soup keeps the belly free of wrinkles
  • Avaloù-douar da walc'h / Hag ar c'hig just a-walc'h ► Potatoes galore and meat just enough
  • Bara ha dour / A zalc'h ar sac'h bourr ► Bread and water keep the bag full
  • Biskoazh bara tev / N'en deus graet fall d'un den bev ► Thick bread never harmed any living person
  • Biskoazh den gant naon bras / Tamm bara fall ne gavas ► A starving person never found a bad piece of bread
  • Brammat a ra ar bourc'hiz pa vez goullo e gof / Breugeudiñ a ra ar Breizhad pa vez leun e gof ► The wealthy fart when their belly is empty, the Bretons belch when their belly is full
  • Debriñ a ra d'an nev evel ma ra Roc'han ► He eats from the trough like Rohan's son does [13]
  • Ev da win pur ha soubenn domm / Ha pep hini diouzh ezhomm ► Dink your wine undiluted and hot soup, and both according to needs
  • Fars forn a vez debret gant an dorn ► Custard flan is best when eaten by hand
  • Friko da Sul, friko da Lun / Ha bara sec'h e-pad ar sizhun ► Banquet on Sunday, banquet on Monday, and dry bread all week long
  • Gant goanag ha dour yen / E c'heller bevañ meur a zen ► Hope and cold water can feed several persons
  • Gwelloc'h c'hwezh vat eget trouz arc'hant ► Better good smell than jingling money
  • Gwelloc'h eo kof da freuzañ eget boued da venel ► Better belly torn up than leftovers
  • Gwelloc'h ur pred bepred / Eget ur boezellad ed ► Better dinner everyday than a bushel of wheat
  • Gwelloc'h fav eget netra ► Better beans than nothing
  • Gwelloc'h un tamm bemdez / Eget re da Veurlarjez ► Better a bit everyday than too much on w:Mardi Gras
  • Gwelloc'h un ti bihan bouedek / Eget un ti bras avelek ► Better food in a little house than a big windy house
  • Kafe bervet / Kafe lazhet ► Boiled coffee, dead coffee
  • Kement zo fall / A gar ar sall ► Everything bad loves salt
  • Ker gwazh re ha re nebeut ► Too much is as bad as too little
  • Kistin poazh / Bramm hag ez po c'hoazh ► Cooked chestnuts: fart and you'll get more
  • Krampouezh hag amann zo mat / Un nebeudig eus pep sac'had / Hag ar merc'hed war ar marc'had ► Pancakes and butter are good, a bit from every bag and the women on top of all that
  • Laerezh e amzer hag e voued / Brasañ pec'hed zo er bed ► Stealing one's time and one's food: worst sin in the world
  • Laezh ha kig zo ampoezon rik, kig ha laezh zo medisinerezh ► Milk and meat are pure poison, meat and milk are medicine
  • Laka kig er pod / An tan, sur, en devezo e lod ► Put meat in the pot, for sure the fire will get its share
  • Mesper, da foarañ treid da zivesker ► Quinces, and crap all over your legs' feet
  • Neb a zebr avaloù poazh / Birviken askorn ne gac'has ► Whoever ate cooked apples never crapped any bone
  • Neb a zebr stripoù / A zebr kaoc'h a-wechoù ► Whoever eats tripe eats some crap sometimes
  • Neb zo laouen gant bara sec'h / A gav da beuriñ e pep lec'h ► Whoever is happy with dry bread finds food everywhere
  • Nemet sec'hed pe naon ez pije / Na zebr tamm ha na ev banne ► Save when you're thirsty or hungry, don't eat a bit and don't drink a drop
  • Ne vo ket bras lod pep hini / Ur grampouezhenn etre nav c'hi ► Everyone's share won't be big: a pancake between nine dogs
  • Paourentez a dosta en kuzh / Eus kegin lipous ha re zruz ► Poverty comes near on the sly through mouth-watering and too fatty cooking
  • Pep kouilhourenn a gav mat he c'heusteurenn ► Every slattern like their cooking
  • Sac'h goullo ned eo ket evit chom en e sav / Pa vez leun ar sac'h ned a ket ken e-barzh ► An empty bag can't stay up; nothing can go into it when it's full
  • Soubenn an tri zraig : dour, holen ha baraig ► The three bit soup: water, salt and pieces of bread
  • Tammoù bihan hag alies / A garg ar c'hof pa vez diaes ► Little bits and often load the belly at hard times
  • Tan, dour ha bara a gaver e pep lec'h ► Fire, water and bread are found everywhere
  • Tri seurt tud a laka amann war o bara : ar veleien abalamour ma 'z int sakr, an dudjentil abalamour ma 'z int nobl, ar beizanted abalamour ma 'z int sot ► Three kinds of people lay butter onto their bread: priests because they are holy, gentlemen because they are noble, peasants because they are stupid

Friendship[edit]

  • Ar vignoned ne roont ket / Etrezo pep tra a vez rannet ► Friends do not give, they share everything
  • Keit ha n'ho po ezhomm ebet / E kavot kalz mignoned / Pa zeu berroù a-wel / Kalz mignoned a dro banniel ► As long as you are not in need you'll find lots of friends; come dire straits, lots of friends turn their banner
  • Neb a gemer ha na ro ket / N'en deus mignon ebet / Neb a gemer hag a ro / En deus karantez e pep bro ► Whoever takes without giving doesn't have any friend; whoever takes and gives gets love in every country
  • Ur c'hozh ti soul ennañ ur mignon/ Zo ul lez kaer d'ar galon ► A lousy house with a friend in it is the heart's court
  • Ur mignon mat zo gwelloc'h eget kar ► A good friend is better than kin

Health[edit]

  • Aesoc'h klemm eget kaout poan ► Moaning is easier than striving
  • Anez ar yec'hed n'eus netra ► There's nothing apart from health
  • Ar boan a zered d'an daoulamm / Da vont kuit e vez morzet ha kamm ► Pain comes at top speed, then it is lame and numb when leaving
  • Bout gwelet ar bleiz ► To be seen by the wolf (To be hoarse.)
  • Doue a gas ar c'hleñved kuit / Gant al louzaouer ez a ar gounid ► God removes the disease, the healer gets the money
  • Hennezh e vez atav vi pe labous o c'hoari gantañ ► There is always an egg or a bird playing with him (He's in poor health.)
  • Klañv hep glac'har / Kamm ki pa gar ► Ill without groaning, the dog is lame when it wants to be so
  • Klemm-klemm a ya da gozh ► Moaners get old
  • Mar grez biloù e teui da vout tort ► You'll be hunchbacked if you worry
  • Neb a ziwall sec'hed / A ziwall yec'hed ► Whoever watches his thirst watches his health
  • O nezañ e neudenn emañ ► He's spinning his thread (His health is getting worse.)
  • O reiñ d'ar c'horf e c'houlennoù / E teu dezhañ gwall gleñvedoù ► Keeping up with the body's demands brings serious diseases
  • Pa vez ar boan en he gwashañ / E vez darev ar gor da ziskargañ ► When pain is at its peak, the abcess is about to burst
  • Remm : debriñ boued ha klemm ► Rheumatism: eating food and groaning

Idlers[edit]

  • Anez labourat, brec'h didorr ► Whoever doesn't work doesn't break his arm
  • Bepred didalvez a gav digarez ► The useless always finds an excuse
  • Didalvedigezh, mamm ar baourentez ► Uselessness, poverty's mother
  • Fallañ ibil a zo er c'harr a wigour da gentañ ► The worst peg in the cart creaks first
  • Hennezh ne c'hwezo ket el lec'h ma c'hwez ar broc'h ► He won't sweat where the badger sweats
  • Kouez al loudourenn / Pa 'z eo sec'h zo gwenn ► The slattern's washing is white when dry (The idlers never look at the result of their work.)
  • Neb n'en deus ket c'hoant da gaout naon / Ne chom ket re bell war e skaoñ ► Whoever doesn't want to get hungry never stays long on his stool
  • Un den yaouank karget a ziegi / A zastum poan war-benn e gozhni ► A young idler gathers grief for his old age

Jobs[edit]

  • Ar barazher a oar dre c'hwezh / Hag eñ e vez tra vat er pezh ► The butter maker knows by smell whether there is good stuff in the chum
  • Ar c'hemener diwar e dorchenn / Pa gouezh a gouezh en ifern ► The tailor falls from his cushion into Hell
  • Ar mañsoner a gar an hini / En deus iliav-red ouzh e di ► The mason loves whoever has ivy over the house
  • Er c'hivijerezhioù an ejened / Zo buoc'hed ► In the tanneries, the oxes are cows
  • Evañ gwin, kañjoliñ merc'hed / Setu dever ar c'hloareg ► To drink wine and to cuddle women, that's the priest's duty
  • Gwelloc'h eo bout kiger eget leue ► Better be a butcher than a calf
  • Kemener brein / An diaoul war e gein ► Rotten tailor, the devil on his back
  • N'eo ket gwreg ar c'here/ He deus ar gwellañ botoù ► The best shoes are not the shoemaker's wife's
  • N'eus ket hardisoc'h eget roched ur miliner / Rak bep mintin e pak ul laer ► There's nothing bolder than a miller's shirt: it packs a thief every morning
  • Naontek micher, ugent mizer ► Nineteen jobs, twenty woes
  • Nav c'hemener evit ober un den ► It takes nine tailors to make a man
  • Neb a glask afer ouzh an artizaned / Zo sur da vezañ gwanet ► Whoever tries to pick a quarrel with craftsmen will surely be in trouble
  • Neb a lavr ur c'hemener / A lavar ivez ur gaouier ► Whoever talks about a tailor talks about a liar
  • Pa vez ker al lêr / E c'hoarzh ar botaouer ► The shoemaker laughs when the leather is expensive
  • Tiez savet gant krec'hin tud / A saver ker buan, ken divrud ► Human skin houses are build quickly and silently [14]

Languages[edit]

  • Galleg saout / Den n'eo gouest d'e anaout / Brezhoneg kezeg / Den n'eo gouest d'e brezeg ► Nobody can understand cattle's French, nobody can speak horses' Breton
  • Gwell eo brezhoneg mat evit galleg fall ► Better speaking good Breton than speaking bad French

Life[edit]

  • An amzer a dremen hag ar vuhez a ziverr ► Time goes on and life shortens
  • Ar vuhez hirañ zo c'hoazh berr / Hag ar bec'h skañvañ c'hoazh pounner ► The longest life is still short, and the lightest load is still heavy
  • Ar vuhez vat a bad atav / Ar vuhez fall a baouezo ► Good life always lasts, bad life will come to an end
  • Evit bevañ gant levenez / N'eus ket ezhomm aour na perlez ► To live with joy, no need for gold or pearls
  • Bout zo tri seurt bevañ : bevañ, bevaik ha bevetezh ► There are three ways of life: living, living from hand to mouth and living in poverty

Love[edit]

Omnia vincit amor
Jan van den Hocecke & Paul de Vos, c. 1645
  • An aour melen a vez rannet / Ar garantez ne vez ket ► Yellow gold is divisible, love is not
  • Ar feiz a zibrad ar menezioù / Ar garantez a gas d'an neñvoù ► Faith lifts mountains, love sends to paradise
  • Ar garantez d'en em vagañ / A rank kaout dour ha bara ► Love must feed on water and bread
  • Ar garantez zo d'ar gened / Evel glizh an hañv war ar boked ► Love is to beautyh what the summer dew is to the flower
  • Ar gwir garantez zo un tan / Ha ne c'hall ket bevañ en e unan ► True love is a fire that cannot live alone
  • En doujañs emañ ar garantez ► Love lies in respect
  • En em garout hep karout den / Zo bezañ fallañ loen ► To love oneself without loving anyone is being the worst of animals
  • Evit ur boanigenn, kant madigenn ► For a little pain, a hundred little sweets
  • Fritañ laouenn ar baourentez / War pillig ar garantez ► To fry poverty's louse on love's pan
  • Gwell eo en em garout nebeutoc'h / Evit ma pado pelloc'h ► Smaller love lasts longer
  • Kareañ kanaouenn zo er bed / Eo hini ar muiañ karet ► The most beautiful song in the world is your love's one
  • Karout kened ne bad ket pell / Karout onestiz zo gwell ► Better love honesty than beauty (It lasts longer.)
  • Madoù a ya war-bouez ar stêr / Hag ar garantez a chom er gêr ► Wealth goes with the river and love stays home
  • Ret eo anavezout a-raok karout ► One must know before loving

Marriage[edit]

A bride in Plougastell-Daoulaz, 1901
  • A-barzh e vezo fin ar bed / Ar fallañ douar gwellañ ed / Ar fallañ merc'h gwellañ dimezet / Hag ar besterd a-raok oc'h ober tro ar vered ► Before the end of the world: best wheat on worst soil, worst daughter best married, and the bastards leading the procession
  • A-raok soñjal da zimeziñ / Ret eo kaout un ti / Ha douar diouti ► Before contemplating marriage, get a house and land to it
  • A-ziwar moue ar gazeg E vez paket an ebeulez ► Catch the filly by the mare's mane • "Appeal to the future mother-in-law to get her daughter."
  • Aesoc'h dimeziñ / Evit sevel ti ► It's easier to get married than to build a house
  • An dimezioù a ziabell / A c'halv un tiig ur c'hastell ► Marriages from far away call a little house a castle
  • An dimeziñ : pemp kant lur poan hag ur c'hartouron plijadur ► Marriage: five hundred pounds worth of pain and a bit of pleasure
  • An durzhunell a ra truez / P'he deus kollet he farez ► Take pity on the turtledove which has lost its female
  • An hini a blij ar c'hizhier dezhañ en devez ur wreg koant ► Whoever is keen on cats gets a pretty wife
  • An tog a rank mestriñ d'ar c'hoef ► The hat must be master over the headdress
  • An truilhoù, ar merc'hed brav / A gav fred atav ► Rags and pretty women always find a buyer
  • Ar bank en tan ne lakaer ket / Dre ma vez an alc'hwez kollet ► Do not throw the chest into the fire because the key is lost [15]
  • Ar gened zo war-lerc'h ar mad / Keit ha ki kamm war-lerc'h gad ► Beauty runs after wealth as long as a lame dog after a hare
  • C'hoant dimeziñ ha bevañ pell / En deus pep Yann ha pep Katell / Dimezet int, pell e vevont / Holl war o giz e karfent dont ► Every John and Kate want to marry and live long; they marry, they live long, they all would go back
  • Da bep oad e red ar c'hi war-lerc'h ar c'had ► At every age, the dog runs after the hare
  • Da vont da zougen ar Werc'hez / E ranker prenañ dantelezh ► One must buy lace to carry the Virgin
  • Da zimeziñ, gwelloc'h kalon vat ha tener / Eget arc'hant leizh ar baner ► For marriage, better good tender heart than a basketful of money
  • Dimez da vab pa gari / Ha da verc'h pa c'halli/ Gwelloc'h eo dimeziñ merc'h / Eget kaout anken war-lerc'h ► Have your son married went you want and your daughter when you can; better get the daughter married than grief later
  • Diouzh pep troad n'eo mat pep botez / Ha da bep gwaz ned a pep maouez ► Every shoe doesn't suit every foot and every woman doesn't suit every man
  • Divalav daou zen a gavfet / Paotr hep barv ha plac'h barvek ► The ugliest people one can find: beardless boy and bearded girl
  • El lec'h ma vez ur c'hilhog / Ne gan ket ar yar ► Where there is a rooster, the hen doesn't sing
  • Etre an dimeziñ hag an eured / Emañ an diaoul o redek ► Between engagement and wedding, the devil runs
  • Etre an dimeziñ hag ar c'heuz / N'eus nemet treuz ar c'hleuz / Ha pa vo sellet mat / N'eus nemet treuz ur votez koad ► Between wedding and regrets there's only the thickness of a hedge, and when one watches there's only the thickness of a clog
  • Evit reizhañ ar bleizi / Ez eo ret o dimeziñ ► To calm down the wolwes, one must marry
  • Fall eo ar yar mar n'eo evit ar c'hilhog ► The hen is bad if it refuses the rooster
  • Gant ar c'hoant fortuniañ e c'heller ober tro ar bed / Gant ar c'hoant kac'hat ne c'heller ket ► Craving for marriage can lead to tour round the world; needing the toilet cannot
  • Gouezit ervad petra emaoc'h oc'h ober : an dimeziñ n'eo ket marc'had unnek eur hanter hag a echu da greisteiz ► Know well what you're doing: marrying is not a deal at half past eleven that ends at noon
  • Gwell eo beroù war an oaled / Eget e ti marc'h rous ar pried ► Better skewers on the fireplace than in the spouse's russet horse shed [16]
  • Gwelloc'h dibab brun / Eget chom da yun ► Better choose brown than staying without food [17]
  • Hennezh eo bet c'hwezhet e fri dezhañ ► That one got his nose blown (The girl chose another man.)
  • Kalon ur wreg zo un delenn / Hag a son kaer pa gar un den ► A wife's heart is a harp which sounds gently when she loves someone
  • Kentoc'h e skuizh ar freilh evit al leur ► The flail gets tired before the threshing floor does (The man gets tired before the woman does.)
  • Kuzul gwreg ha heol abred / Gwech a vez mat, gwech ne vezont ket ► A wife's advice and early sun sometimes are good, sometimes are bad
  • Maen uz karr, karr uz maen ► The stone wears the car away, the car wears the stone away
  • N'eo ket blev melen ha koantiri / A laka ar pod da virviñ ► Blond hair and beauty don't keep the pot boiling
  • N'eo ket skiantek an hini / A ro ali da zimeziñ ► Whoever counsels marriage doesn't have any sense
  • N'eus dimeziñ nemet unan / An hini a zimez da zaou, da dri / A ya d'an ifern da leskiñ / An hini a zimez da dri, da bevar / A ya da viken gant ar gounnar ► Marriage is to one only: whoever marries two or three goes to Hell to be burnt, whoever marries three or four goes with the devil for ever
  • N'eus ket a gozh votez / Na gav ket he farez / Nemet devet e vez ► Any old shoe finds its double unless it is burnt
  • N'eus tiegezh hep buanegezh ► There is no household without anger
  • Neb a avantur e wreg / E-lec'h unan en deus dek ► Whoever risks his wife gets ten instead of one
  • Neb a gemer e bar / A zimez a-benn pa gar ► Whoever takes his double marries when he desires to
  • Neñv koumoulek, avel krinet, gwreg kozh kinklet ne badont ket ► Cloudy sky, dry wind, old wife dolled up do not last
  • Ozhac'h da ziwezhañ a rank mont da gousket / Ha gwelet mat hag e zor zo prennet ► The husband must be last to go to sleep and check that his door is locked up
  • Pa vez an tan en daou benn d'an ti nevez ne vez ket pell o teviñ ► The new house burns fast when fire brokes out in both sides
  • Pa vez brasañ ar brezel e vez tostoc'h ar peoc'h ► When war is at its peak, peace is near
  • Pelec'h e kavot ur wreg vad ? D'an neñv e ranker mont d'he c'herc'hat ► Where will you find a good wife? In the heavens you must fetch her
  • Piv zo kasaus d'an holl ? An diaoul hag ur wreg foll ► Who's odious to everyone? The devil and a mad wife
  • Ret eo mervel evit bezañ meulet / Dimeziñ evit bezañ dispennet ► One must die to be praised, marry to be maligned
  • Seul dostoc'h, seul dommoc'h ► The nearer, the warmer
  • Un alc'hwez arc'hant a zigor / Gwell evit un alc'hwez houarn an nor / Gwell evit arc'hant un alc'hwez aour ► A silver key opens the door better than an iron key, a golden key does better than a silver one
  • Un taol tog en deus bet ► He got a hats off (He got a daughter to marry)
  • Ur bennhêrezh pa vez fall / A dalv kant skoed war unan all ► A bad main heiress is worth a hundred crowns more than another
  • Ur c'had gwelet a-bell a dro da louarn a-dost ► A hare seen from afar becomes a fox when seen close to (One can be surprised when marrying a stranger)
  • Ur c'hilhog kement ha ma dorn / Zo trec'h d'ur yar kement hag un ti-forn ► Ur rooster as big as a hand defeats a hen as big as a village oven
  • Ur c'hoari kaer a vez en ti / Mard eus kegel o komandiñ ► There's a pretty game in a house where the distaff commands
  • Ur c'hozh botez bet er vouilhenn / M'he deus madoù a gav perc'henn ► A muddy old shoe finds an owner if it has property
  • Ur pennhêr hag ur bennhêrez / A ra alies gwall diegezh ► A main heir and a main heiress often make a bad household
Deceived husbands
  • Ac'hanta, Yann al Leue / Paket out bet adarre ! ► Well, John Calf, you got caught again!
  • Emañ ma lod e pep hini / Kent em bezo bet ma hini ► I have a share in everyone until I get mine
  • Yann Golo-pod ha Yannig Laouen ► John Lid & Johnny Happy (One knows and lets do, the other doesn't know.)

Money[edit]

  • An arc'hant a zeu a-berzh an diaoul / A zistro buan da houarnañ Paol ► Money coming from the devil returns swiftly to shoe Paul [18]
  • An arc'hant n'o deus c'hwezh ebet ► Money has no smell
  • An arc'hant n'o deus ket a lost ► Money has no tail (It is difficult to stop it running away".)
  • Ar paper a ya gant an avel hag an arc'hant a rank ruilhal ► Paper goes with the wind and money must roll
  • Arc'hant douget n'int ket arc'hant dispignet ► Money you hold is not money you spend
  • Arc'hant gant poan gounezet / Ne zle ket bout gwall zispignet ► Money earned in pain must no be spent in vain
  • Dle ne ra ket a vern ► Debts do not heap up wealth
  • El lec'h ma kan ar skrilh e vez arc'hant ► Where the cricket sings there is money
  • Gant arc'hant e vez gounezet arc'hant ► Money brings money
  • Gant spilhennoù e c'heller paeañ ur c'houmanant mard eus a-walc'h anezho ► One can pay a rent with pins if there are enough
  • Goude ar rastell e teu ar forc'h ► After the rake comes the fork (People often squander their parents' money.)
  • Gwelloc'h eo amploc'h evit justoc'h ► Better too ample than too tight
  • Gwelloc'h moged evit rev / Gwelloc'h arc'hant evit blev ► Better smoke than frost, better money than hair [19]
  • Gwelloc'h peñsel evit toull ► Better a patch than a hole
  • Gwelloc'h skiant evit arc'hant ► Better sense than money
  • Keit ha ma pado / Biken ne vanko ► As long as it will last, never will it run short
  • Kement a zo gwenn n'eo ket arc'hant, kement a zo melen n'eo ket aour ► All that is white is not silver, all that is yellow is not gold
  • Kemer hep lakaat / Nebeut e pad ► Taking without putting does not last
  • Koll a ro skiant da foll ► Loosing gives sense to the fool
  • Kolo leun ar rastell ► A rakeful of straw (A lot of work and a lot of debts.)
  • N'eo ket ar c'herañ ar gwellañ ► The most expensive is not the best
  • N'eo ket diouzh an arc'hant / E pouezer ar skiant ► Sense is not according to money
  • N'eo ket gant marvailhoù / E paeer an dleoù ► Debts are not paid for by fairy tales
  • N'eus ken nemet al laoueien a ziskouez o gwenneien ► Only the down-and-out show their pennies
  • Naontek gwech ha pevar-ugent ez a ar sailh er puñs, hag er c'hantvet gwech e stok ► Ninety-nine times goes the bucket to the well, and it touches on the hundredth (No money left.)
  • Ne c'houzañver ket an dienez ken na ve aet ar feunteun da hesk ► One doesn't suffer from poverty until the fountain runs dry.
  • Neb a bae e zle / A zastum leve ► Whoever pays his debts heaps up income
  • Neb a brest arc'hant hep gwarant / A goll ha mignon hag arc'hant ► Whoever lends money without guarantee loses a friend and money
  • Neb a viras a gavas / Antronoz veure pa savas ► Whoever had kept, found when he got up the day after
  • Neb a yelo da gred / Mar na goll ne c'hounezo ket ► Whoever will buy on credit won't win if he doesn't lose
  • Neb en deus, en deus / Neb n'en deus ket a sell a-dreuz ► Whoever has, has; whoever hasn't looks askance [20]
  • Pa vez tro da goll/ Eo gwell hanter eget holl ► When it comes to lose, better half than whole
  • Prenañ kig digant ar bleiz ► To buy meat from the wolf (To pay a lot.)
  • Segal a zegas segal ► Rye brings rye [21]
  • Seul vui a vez, seul vui 'vez c'hoant / Da zastum leve hag arc'hant ► The more there is, the eager to heap up income and money
  • Seul vui, seul c'hoazh / Seul vui, seul wellañ ► The more, the more again; the more, the better
  • Siwazh, ker berr on ma rankan / Lakaat daou d'ober unan ► Alas, I'm in such a strait that I must put one to make two
  • Skoed em dorn a dalv din-me / Muioc'h eget daou o vale ► Better one crown in my hand than two marching
  • Trouz arc'hant ha c'hwezh vat / Ne reont na yalc'h na kofad ► Money jingling and perfume do not fill up purse or belly
  • Un ti kaer neb a savo / A gavo buan e yalc'h c'houllo ► Whoever will build a nice house will soon find his purse empty

Old age[edit]

  • Aesoc'h ar mab goulenn ouzh tad / Evit d'an tad goulenn ouzh mab ► It's easier for the son to ask from the father than for the father to ask from the son
  • An hini a zalc'h an askorn / A yelo ar c'hi da heul e zorn ► The dog will follow whoever's hand is keeping the bone
  • An hini gozh a lamm en dour / Hag a bed Doue d'he sikour ► The old woman jumps into the water and prays for God's help
  • Ar skosoù kozh ne vevont ket pell pa vez kemmet lec'h dezho ► The old stumps do not last when you change their place
  • Div, teir amzer en deus an den / N'int ket heñvel an eil ouzh eben ► Man has two or three ages, all different
  • Grisaat n'eo ket koshaat ► Greying is not getting old
  • Gwrac'h klemmus, gwrac'h padus ► Moaning old woman, lasting old woman
  • Mat eo bevañ pell / Bevañ mat zo gwell ► It's good to live long, living well is better
  • Ne c'heller ket, siwazh, neveziñ / Beg ur wrac'h kozh 'vel tal an ti ► Alas, no way to renovate an old woman's mouth like the front of the house
  • Tremenet an heol war he zreuzoù ► The sun passed over her doorstep (She cannot give birth anymore.)
  • Ur c'hozh louarn, hag eñ pare / Ur gozh yar c'hoazh a garfe ► An old tired fox would like an old hen yet

Priests[edit]

  • Al louarn o prezeg d'ar yer ► The fox is preaching to the hens
  • Ar veleien ne garont ket / Bezañ distroet eus o fred / Gortozit 'ta gant pasianted / Pe an absolvenn n'ho po ket ► The priests don't like to be interrrupted in their dinner, so wait with patience or you won't get absolution
  • Hag e vec'h eus gouenn ar c'hi / Mard hoc'h eus madoù, deuit en ti / Hag e vec'h eus gouenn ar roue / Mard oc'h paour, it en anv Doue ► May you be of canine stock, come in if you are wealthy; may you be of royal blood, if you're poor, go away for God's sake
  • Hêrezh ur beleg eo arabat he c'has da benn uhelañ an ti ► Do not keep a priest's inheritance in the attic (Do not keep it, because it comes from the poor.)
  • Kelien ha merien / Menec'h ha beleien / Pevar seurt loened / Ar gwashañ zo er bed ► Flies and ants, monks and priests: the four worst species of animals in the world
  • Muioc'h a win eget a goar a zispigner er pardonioù ► More wine than wax are spent in religious feast
  • Pep manac'h a bed evit e sac'h ► Every monk preaches for his stomach
  • Peurvuiañ ar beleg / A lâr en ur brezeg / Selaouet ma c'homzoù / Laoskit ma oberoù ► Most of the time, the priest says in his sermon: listen to my words, don't look at my deeds
  • Reizhenn manac'h a zo tennañ / Digant an holl hep reiñ tra ► The monk's rule is taking from everybody without giving to anybody
  • Ur beleg marv / Un all en e lec'h ► A dead priest, another one in his place

Property[edit]

Willam C. Morris, 1907
  • A-nebeut-da-nebeut / Ez a da ludu ar bern keuneud ► Step by step, the firewood heap turns to ashes
  • Aet eo war ur plankenn lardet ► He walked on a greased board (He is ruined.)
  • Ar c'had zo d'an neb he fak ► The hunter owns the hare
  • Ar madoù bras, an enorioù / Eus a sent a ra diaouloù ► Wealth and honors turn the saints into devils
  • An eil nebeud a gresk egile ► Every bit makes the other bits grow
  • Ar pezh a zeu gant ar mare lanv / Gant ar mare a dre er-maez a yelo ► What comes with the rising tide will go away with the ebb tide
  • Ar yar a goll he vi / Dre forzh kanañ goude dozviñ ► The hen loses its egg from singing after laying
  • Bern n'eo ket mammenn ► A heap is not a fountain
  • Bleud an diaoul ac'h a da vrenn ► The devil's flour turns into bran
  • E soc'h a yelo da vinaoued ► His ploughshare will turn into an awl (He's going to be ruined.)
  • Erru ur gont a vez / Ez a ar paour e gouez ► At a certain point, the poor turn into wild
  • Gwell eo hep dle bara heiz / Eget amprest bara gwinizh ► Better oat bread paid for than borrowed wheat bread
  • Pinvidik on koulz ha nikun / Pa 'z on kontant eus ma fortun ► I'm as wealthy as anyone, since I'am happy with what I have

Sea[edit]

  • Ar mor a lavar d'ar martolod : poagn ganin, me az pevo; diwall razon, me az peuzo ! ► Says the sea to the sailor: strive with me, you'll live; neglect me, you'll drown!
  • Deomp da gousket / Pa zeuy ar mor e teuy pesked ► Let'sgo to sleep, fish will come when the sea comes
  • Ret eo neuñviñ pe veuziñ ► Swimming or drowning

Servants[edit]

  • Ar mestr mat a ra ar mevel mat ► The good master makes the good servant
  • Ar mestr zo mestr ha pa ve kaoz eus e revr ► The master is the master, even when the topic is his arse
  • Gwelloc'h ur mevel divragez eget digontell ► Better a bare-bottomed servant than one without a knife
  • Mevel nevez pa zeuio / Kement ha tri e labouro ► A new servant will work like three
  • N'eo ket fall mont da vevel 'lec'h ma vez lart ar c'hi ► It is not bad to be a servant where the dog is fat

Society[edit]

  • Mouezh Doue eo mouezh an dud ► God's voice is the people's voice
Responsibility
  • Arabat eo mont war-bouez un neudenn vrein ► Do not cling to a rotten thread (Do not stick to a lame excuse.)
  • Digarez ar c'hreñvañ eo bepred ar gwellañ ► The strongest man's excuse is always the best
  • N'eo ket a-walc'h staotañ er piñsin / Ha mont er-maez da c'hoarzhin ► To urinate into the font and get out to laugh is not enough (One must take their responsibilities.)
Judging
  • Arabat eo barn an dud diouzh o gwelet ► Do not judge people from their look
  • Barnit ar re all / Evel ma fell deoc'h bezañ barnet ► Judge others like you want to be judged
  • Diouzh ma ri e vi barnet ► You will be judged according to your deeds
  • Emañ ar billig o tamall ar pod-houarn ► The pan is judging the iron pot
  • Kentañ rebech a ra kakouz da gakouz eo kakouz ► The first criticism a leprous makes to a leprous is to be a leprous
  • Lies a wech e vez tizhet fall / Neb a gustum tizhout ar re all ► Whoever often criticizes others often can't stand criticism
  • Ma mab, gant ar ment a venti / Ha netra ken, mentet e vi ► Son, according to the measure you'll apply and no other will you be measured
  • Podez merenn a ra goap eus podez koan / Padal emaint o-div war ar memes tan ► The lunch pot makes fun of the dinner pot, yet they sit on the same fire
  • Ret eo lemmañ a-raok flemmañ ► One must sharpen before stinging
  • War stad ar re all neb a gomzo / Mar kar em sellet e tavo ► Whoever speaks about others' state should look at himself and keep quiet
Meetings
  • Aet eo ar c'hazh gantañ ► The cats is gone with him (He's gone stealthily.)
  • El lec'h ma staot ur c'hi / E staot daou, tri ► Where one dog pisses, two or three do the same
Reputation
  • Brud mat a chome e toull an nor / Brud fall a red betek ar mor ► Good reputation stays at the door, bad reputation runs to the sea
  • Evit plijout d'an holl / Eo dleet bezañ fur ha foll ► One must be wise and foolish to be liked by everyone
Public relations
  • Da heul ar bleiz / Ned a ket an oan ► The lamb doesn't follow the wolf
  • Gra da oan hag e vi touzet ► Act like a lamb and you'll be sheared
  • Gwelloc'h eo plegañ eget terriñ ► Better yielding than breaking
  • Lez kaoc'hig da zont, ha warc'hoazh e teuio foerig ► Let a little turd come in, and the runs will come tomorrow (Show weakness to somebody, and they'll ask for more and more from you.)
  • Lezit ar re all da ziluziañ o gwiad ► Let others untangle their hank
  • Mar plegez da vout gwelien e vi lonket gant ar moc'h ► If you accept to be washings, you'll be swallowed by the pigs
  • Neb a lavar e oar pep tra / A ziskouez bout an azenañ ► Whoever says he knows everything shows that he is the greatest fool
  • Neb a venn krougañ ar c'hazh a lavar eo fall da logota ► Whoever wants to hang the cat says it's no good at chasing mice
  • Neb n'eo ket mestr en e vro / Mont d'ur vro all hag e vo ► Whoever isn't master in his country, let him go to another and he'll be
  • Pa lez an den da lakaat un troad war e c'houzoug e vez lakaet daou ► Whoever lets a foot on his throat gets two
  • Un azen ned a ket da lavaret grasoù ► An ass doesn't say Graces (It never thanks.)
Solidarity
  • Dre faot un tach e koll ar marc'h e houarn ► Because of a nail the horse loses its shoe
  • Gwadegenn evit gwadegenn pa vo lazhet ar moc'h ► Black pudding for black pudding when the pig is killed [22]
  • Gwell eo rannañ etre dek eget lezel unan hep ► Better sharing between ten than leaving one without a share
  • Kenderv-kompez pa bresti / Mab ar c'hast pa c'houlenni ► Cousin when you'll give, son of a bitch when you'll ask
  • Pep hini d'e dro / Evel an toaz e go ► Everyone has his turn like the rising dough [23]
  • Poan lodennet / Poan dibennet ► Grief shared, grief beheaded
  • Truez hep sikour a ra nebeut a vad ► Pity without help is useless
  • Un amezeg mat zo gwell / Eget ned eo kerent a-bell ► Better a good neighbour than distant kin
  • Un neudenn na grougo den / Kant neudenn a ra kordenn ► One thread won't hang anybody, a hundred threads make a rope
Body
  • Blev a rodell : diaoul a baotr ► Curly hair: wretched boy
  • Ur chouk ront hag ur revr plat / Hennezh zo ur paotr mat ► Round nape of the neck and flat bottom: that's a good boy
Secrets
  • Bezit atav war evezh ouzh un den mezv/ Rak ar pezh a oar, an holl er gouezo ► Beware of the drunk because what he knows, everybody will know
  • Divskouarn zo er c'harzh / Diavaez ha diabarzh ► The hedge has ears out and in
  • El lec'h ma vez tri e vez toull an ti ► Where there ar three persons, the house has a hole in it (A secret doesn't last when three persons know it.)
  • Pig pe vran a gan ► A magpie or a crow sings
  • Ur sac'h dizere eo ► He is an untied bag (He cannot keep a secret.)
Experience
  • Kouezhet eo e veud en e zorn ► His thumb has fallen in his hand (He's been disillusioned.)
  • Tremenet eo lost al leue dre e c'henoù ► The calf's tail has passed trough his mouth (He has missed the point.)
Discussions
  • Dont a ri da'm forn da boazhañ ► You'll come to cook in my oven (You'll agree with me in the end.)
  • Ma genoù zo din hag ho hini zo deoc'h ► My mouth is mine and yours is yours
  • Ne ruo ket hiroc'h eget e c'har ► He won't kick out further than length his leg (He'll moan until he gets tired and keeps quiet.)
  • Neb ne lavar ger a zo asant ► Silence gives consent
  • Peoc'h ! Peoc'h !/ Lost ar vuoc'h / Zo ganeoc'h ► Quiet! Quiet! You get the cow's tail! (You are right.)
Character
  • Bout fier ne goust netra / Bragal a ra ► Being proud is free, strutting around costs
  • Diaesoc'h eo ober mezh dezhañ eget ober doñjer d'ur pemoc'h ► It's more difficult to disgrace him than to disgust a pig
  • Diouzh e gan ez anaver al labous ► One knows the bird from its song
  • Goapaat a ra ker flour / Ma tennfe dienn diwar zour ► He makes fun so sweetly he could get cream from water
  • Hennezh 'vez atav war-lerc'h kerc'h ► He always comes after the oats (He's always last to arrive or to understand.) [24]
  • Hennezh a ra kalz a deil diwar nebeud a c'houzell ► He makes a lot of manure from little litter (He boasts a lot but has little.)
  • Memor verr a rank kaout divesker hir ► Short memory must have long legs

Trade[edit]

  • E-keñver kinklañ eo gwerzhañ ► Presentation makes sales
  • Lakaat he zorn en e zisheol ► To put one's hand in the shade (Missing a good deal.)
  • Na werzh netra da vignonig / Na bren netra digant pinvidig ► Do not sell to a friend, do not buy from the rich
  • Prenit ker pell hag a garot / Gwerzhit ker tost hag a c'hellot ► Buy as far as you want, sell as near as you can
  • Re ginnig marc'hadourezh a ziskouez n'eo ket hewerzh ► To put too much goods on display shows that they are difficult to sell

Truth[edit]

  • An den klañv e zaoulagad n'hall ket gwelet an deiz / Nag ar re a zo kablus klevet ar wirionez ► A sore eye cannot see the daylight, nor can the culprit hear the truth
  • Ar wirionez na dalv netra / Pa ra gaou ouzh an nesañ ► The truth is unworthy when it harms others
  • Ar wirionez zo diaes da glevet / Dreist pep tra d'an hini n'he c'har ket ► It is hard to hear the truth, above all when you don't like it
  • Ar wirionez zo kasaus / Ha neb he lâr zo arabadus ► Truth is appalling and whoever tells it is troublesome
  • Etre c'hoari ha fars / E vez lavaret ar wirionez da galz ► Between playing and jokin, one tells the truth to many
  • Neb a oar reizh ar wirionez / A c'hall he lâret gwell a-se ► Whoever knows the truth can tell it for good
  • Ur gaou livet zo heñvel ouzh ar wirionez ► A good lie is like the truth

Virtues[edit]

Sobriety
Theodoor Rombouts, 1635-32
  • Ar bleiz a varvo en e groc'hen ► The wolf will die in its hide (Everybody stay with their qualities and faults.)
Reserve
  • Brizh-diod hag a oar tevel / Ouzh un den fur zo heñvel ► An idiot who knows how to be quiet is like a wiseman
  • Chomit sioul hag e pakot logod ► Be quiet and you'll catch mice
  • El lec'h ma vez an dour ar sioulañ / E vez an donañ ► The water is deepest where it is calmest
  • Gwashoc'h un taol teod / Evit un taol kleze ► A tongue's bite is worse than a sword's bite
  • Gwelloc'h ur ger tavet / Eget daou lavaret ► Better a word kept unsaid than two words said
  • Lagad a dalv teod ► An eye is worth a tongue
  • Neb zo lemm e deod a zle bout kalet e skouarn hag e benn ► Whoever is sharp-tongued must have a hard ear and a hard head
  • Tevel hag ober ► Be quiet and do
Sobriety
  • Aliesoc'h an hini a vez beuzet er gwer eget er stêr ► People drown more often in a glass than in a river
  • Goude reilhenn, pinijenn ► After debauchery, punishment
  • Neb a erbed e sec'hed / A erbed e yec'hed ► Whoever masters his thirst masters his health
Honour
  • An enor ne dalv netra / Met magañ a ra ► Honour is worth nothing, but it feeds
  • Gwell e ve ganin mervel mil gwech / Eget koll ma enor ur wech / Rak ma enor, pa vez kollet / Evit e glask n'er c'havin ket ► I'd better die a thousand times than lose my honour once, because when I lose my honour I'll never retrieve it
Cautiousness
  • Al logodenn n'he deus nemet un toull / Zo boued d'ar c'hazh abred ► The mouse which has only one hole will soon be eaten by the cat
  • Ar bodennoù o deus daoulagad ► The bushes have eyes
  • Ar c'hizhier a glev ► The cats hear
  • Na daolit ket ho potoù kozh a-gostez / Ken n'ho po ur re nevez ► Do not throw your old shoes away before getting new ones
  • Prenañ keuneud zo re ziwezhat / Pa vez ret c'hwezhañ er biziad ► It is too late for buying firewood when one must blow on their fingers
Humbleness
  • Brav a-walc'h eo lâret pa vezer pell eus ar bec'h / Berroc'h e vez an teod pa vezer war al lec'h ► Speaking is easy when far from the task; the tongue is shorter when on the job
  • E beg ar skeulioù uhel / E c'hwezh kreñv an avel ► The wind blows hard on the highest rung of the ladder
  • Evit c'hoazh n'eo ket bet ganet / Neb a zo gant an holl karet ► The person who is liked by everybody is yet to be born
  • Eürusañ den zo er bed / An den n'eo ket anavezet ► The happiest man in the world is the unknown man
  • Lakaet an diaoul e penn izelañ an ti / Hep dale er penn uhelañ e vestroni ► Put the devil in the basement, he will soon command from the attic
Charity
  • Aes eo ober blijadur, diaes eo ober vad ► To please others is easy, to do good to them is difficult
  • Al laer brasañ / A groug ar bihanañ ► The biggest thief hangs the smallest one
  • Al laeron vihan a vez krouget / Hag ar re vras ne vezont ket ► The small thieves are hanged, the big ones are not
  • Ar pezh a roer ne dalv netra / An doare da reiñ eo a ra ► What one gives is less worthy than the way it is given
  • Ar roerig, ar c'haverig ► Whoever gives, finds
  • Bezit mut pa roit / Pa roer deoc'h, komzit ► Be quiet when you give, speak when you receive (Say thank you.)
  • Bravoc'h reiñ eget mont da glask ► Better giving than begging
  • Daouarn tomm ha kalon yen / A ra goap ouzh meur a zen ► Warm hands and cold heart make a fool out of more than one
  • Didalvez ha koll amzer / Deskiñ ar mad hep en ober ► To learn good without doing it is useless and a waste of time
  • Eus ar skudell a roez e resevez ► You get from the bowl you give
  • Gwell eo madelezh eget braventez ► Better goodness than beauty
  • Hennezh zo eus gouenn an touseg, p'en deus aon na vankfe douar dezhañ da zebriñ ► He's the stuff toads are made of, because he's frightened of being short of ground to eat (He's a miser.)
  • Nesoc'h eo ilin eget dorn ► The elbow is nearer than the hand (One gives preferably to their kin.)
  • Ober vad pa c'helli / Droug a ri pa gari ► Do good when you can, tou'll do evil when you feel like to
  • Pa zeu ar paour da doull ho tor / Mar ne roit dezhañ, respontit gant enor ► When the poor comes to your door, if you don't give to him, answer with honor
  • Reiñ d'ar paour aluzen alies / Ne ziverras biskoazh an danvez ► To give a lot charity to the poor never reduced wealth
  • Un dorn hon eus da gemer hag un dorn all da reiñ ► We have a hand for taking and another one for giving
  • Ur vad peurc'hraet / Prest ankounac'het ► A good done is quickly forgotten
Honesty
  • An neudenn eeun eo ar gwellañ ► The straight thread is the best
  • Benniget ul laer hag a laer ul laer ► Bless the thief who robs a thief
  • Hennezh en deus ur gontell da droc'hañ diouzh an daou du ► He has a knife that cuts on both sides
  • Heñvel war wir e sav ken aes / Ha ma ra dienn war al laezh ► Alike raises on true as cream rises on milk (Forging convincing lies is easy.)
  • Ker gwazh neb a zalc'h ar sac'h / Ha neb a laka e-barzh ► The one who holds the bag is as guilty as the one who fills it
  • Neb a laer ur spilhenn / A c'hall laerezh un azen ► Whoever can steal a pin can steal a donkey
  • Neb a ra hervez a zle / A gousk dispont en e wele ► Whoever acts according to his duty sleeps tight in his bed
  • Pa vez an tan e vez laer ivez ► When there is fire there is a thief too
  • Tra lavaret a zle bout sevenet ► Act according to your words
  • Un den onest d'en deus nemet ur ger ► An honest man is a man of his word
Patience
  • En noz e kemerer ar silioù / Dale a ra vad a-wechoù ► Eels are catched at night, late is good sometimes
  • Gant kolo hag amzer / E teu da eogiñ ar mesper ► With straw and time, the quinces ripen
  • Gortoz pell, gortoz gwell ► Wait for a long time, wait for better times
  • Karrig a dro a denn bro / Karrig a red ne bad ket ► A rolling little cart covers land, a running little cart breaks
  • N'eus netra o paeañ an dud / 'Vel an amzer ► Nothings pays a man like time
  • Ne c'hall ket ur wezenn kaout bleuñv hag avaloù ► A tree cannot bear flowers and apples
  • Ne zeu ket a besked d'ar gigenn bep tro ma vez en dour ► The fish don't bite as many times as you cast the bait in the water
  • Neb a ya fonnus a ya pell / Neb a ya difonn a ya gwell ► Whoever runs goes far, whoever walks goes well
  • Neb a zalc'h a dizh / Neb a red a skuizh ► Whoever walks arrives, whoever runs gets tired
  • Rannañ pe gannañ ! — Leuskel ar gwad da yenañ ► Share or fight! — Leave the blood to cool off (Allow the anger to pass away.)

Wisdom[edit]

Time and Wisdom discovering the Truth
Gaspare Diziani (1389-1767)
  • A bep liv marc'h mat / A bep bro tud vat ► Good horses whatever their colour, good people whatever their country
  • A skiant hag a goantiri / Eo pinvidik a-walc'h pep hini ► There is enough sense and kindness in everyone
  • A-barzh kontañ war sikour Doue / Eus ho kostez poagnit ivez ► Before counting on God's help, strive on your side
  • Alies eus ar furnez / E teu ar gorregezh ► Slowness often comes from wisdom
  • An aon eo boulc'h ar furnez ► Fear is the beginning of wisdom
  • An den a gomz, al loen zo mut / Diouzh o skiant eo komzoù an dud ► People speak, animals ar speechless, people's words are according to their sense
  • An devezh goude biken, pa savo ul loar nevez e ti ar gemenerien ► The day after never, when there's a new moon at the tailor's
  • An esperañs a vev an den / En dizesper ne vev den ► Hope feeds everyone, despair doesn't feed anyone
  • An ezhomm a ra ar pec'hed ► The sin comes from the need
  • An traoù gant an traoù / An nez gant al laou ► Things with things, nits with lice
  • Ar c'hamm a sailh keit hag un all / Hiroc'h mar gall ► The lame jumps as high as everyone, higher if he can
  • Ar c'hamm a wel e damm ► The lame sees his bit (He has his pride too.)
  • Ar c'hlask zo frank / Ar c'haout n'eo ket stank ► The search is wide, the findings are scarce
  • Ar pezh a zo tremenet ne zaleo ket ► What is past won't be late
  • Ar rod a vez atav e tu pe du o treiñ ► The wheel is always turning on one side or the other
  • Ar sant pellañ / Ar sant gwellañ ► The farther the saint, the better
  • Ar vevenn ne dalv ket ar vezherenn ► The selvage is not the fabric
  • Arabat eo c'hwitellat uheloc'h eget ar genoù ► Do not whistle higher than your mouth
  • Arabat eo d'ar c'hilhog kanañ re abred ► The rooster shouldn't crow too early (Don't count your chickens before they're hatched)
  • Arabat eo fiziout ar souchet o krediñ e ve kousket ► Do not think that the crouched is sleeping
  • Arabat eo klask treiñ an avel / Diwar-bouez ur sugell ► Do not try to change the wind by means of a rein
  • Arabat eo lakaat peñsel burell da limestra ► Do not patch purple with homespun (Cheap doesn't match expensive.)
  • Arabat eo lavaret « biken ne dañvain seurt soubenn » ► Do not say "I'll never have of that soup"
  • Arabat eo stekiñ e benn ouzh ar wezenn bellañ ► Do not bang your head on the farthest tree (Watch further than the tip of your nose.)
  • Bale skañv ha gwelet a-bell / Zo merk un den a boell ► Walking light and seeing afar show the smart person
  • Bez fur, pa n'out ket koant / Diskouez ec'h eus skiant ► Be wise if you're not hansome, show that you have sense
  • Bili war ziribin / Ne zastumont ket a vezhin ► Rolling shingle do not gather wrack
  • Biskoazh louarn n'eo bet paket / Div wech en ur griped ► No fox was ever caught twice in a trap
  • Biskoazh sant n'eo bet en e barrez meulet ► No saint was ever praised in his parish
  • Buoc'h Marteze zo aet pell zo gant ar bleiz ► The cow Maybe was caught long ago by the wolf
  • D'an dud fall ober meuleudi / Ouzh ar re vat zo strinkañ pri ► Praising bad people is throwing mud to good people
  • Daou benn zo da bep bazh ► There's two ends to every stick
  • Daou louarn kamm zo trec'h war unan eeun ► Two lame foxes beat a straight one
  • Dibaot hent kaer na ve meinek / Ha gwenodenn na ve dreinek ► Few nice roads are stone free and few paths are thorn free
  • Dibaot siminal a voged / Anez na vez tan en oaled ► Few chimneys smoke without fire in the hearth
  • Diouzh a reoc'h / E kavoc'h ► You will find according to your deeds
  • Diouzh ar frouezh emañ ret tañvaat / Kent evit lavaret emañ mat ► One ought to taste the fruit before saying they're good
  • Dister an dra mar ne dalv ket ar boan d'e c'houlenn ► Trifling is a thing if it's not worth asking for it
  • Diverglañ a ra an houarn en tan / An den n'eo den anez kaout poan ► Fire removes rust from iron, man is not man save by suffering
  • Diwar deir gwech e torr ar blanedenn ► The third time breaks the fate
  • Doue a sell ouzh an den / Pa laka e grezenn e yen ► God watches the man when his shirt cools down
  • E pep tra e klask pep den / Tennañ begig e spilhenn ► Every man tries to pull tip his pin from everything
  • E-touez ar muiañ a drein / Emañ ar gaerañ rozenn ► Where there are the most thorns stands the most beautiful rose
  • El lec'h n'eus nemet tud dall, ur born zo mat da roue ► In the land of the blind, a one-eyed man can be king
  • En noz, ker brav ar raden hag ar roz ► By night, ferns are as beautiful as roses
  • Eno emañ micher ar bed / Lakaat an traoù d'ar red / Darn o vont / Darn o tont ► That's the world's job: making things run, some going, some coming
  • Etre naet ha loudour / Ur berad dour ► Between clean and grimy: a drop of water
  • Eus ar sac'h ne c'heller tennañ / Nemet ar pezh a zo ennañ ► One can take from a bag only what's in it
  • Eus vi torret da alumen / Ne zigloro labous biken ► From an egg broken for an omelette there will never be any bird
  • Evel ar pennoù kolo / Ar pennoù uhel zo goullo ► Straw heads and high heads are empty
  • Gant a bep seurt leueoù e vez graet foarioù ► Any kind of calves make a fair
  • Gant an amzer hag an avel / Ez a pep anken war o divaskell ► With time and wind, all sorrows fly away
  • Gant ar c'han kaerañ / E vez al labous kaouedet ar gwellañ ► With the most beautiful singing, the bird is best caged up (Beware of the flatterers.)
  • Gedal n'eo ket koll ► Watching is not losing
  • Goude an delenn, ar rebed ► After the harp, the fiddle (From one pleasure to another.)
  • Gouzañv hep klemm ar pezh a c'hoarvez / Zo louzoù mat ouzh pep enkrez ► Enduring what happens without moaning is good medicine against any grief
  • Gwall fall e tle bout ar wezenn / Pa n'hall ket sec'hañ he ruskenn ► A bad tree cannot dry up its bark
  • Gwechall diouzh gwechall / Hiziv diouzh hiziv ► Past is past, today is today
  • Gwell eo dougen ar groaz eget he ruzañ ► Better carry the cross than drag it
  • Gwell eo furnez evit pinvidigezh ► Better wisdom than wealth
  • Gwell eo ur gudenn mat-nezet / Evit n'eo un ti skubet ► Better skein well spun than house swept out
  • Gwelloc'h eo distreiñ diwar hanter hent eget ober gwall veaj ► Better U-turn halfway than bad trip
  • Gwelloc'h gloazañ daou eget lazhañ unan ► Better hurting one than killing two
  • Gwelloc'h un taol troad eget un taol teod ► Better a kick than a lick
  • Hep stourm ne vezer ket trec'h ► There's no victory without fighting
  • Itron Varia an Amzer / Ne labour let en aner ► Our Lady of Time doesn't work in vain
  • Kaerañ zo eo al lagad / Pa vez digor war galon vat ► The most beautiful is the eye when open on a good heart
  • Kalonek a drec'h pep tra ► The courageous beats anything
  • Kammed-ha-kammed e reer tro ar bed ► Step by step one goes round the world
  • Kant bro, kant giz / Kant parrez, kant iliz / Kant marc'hadour, kant priz / Kant maouez, kant hiviz / Nemet unan a vefe dihiviz ► A hundred countries, a hundred ways; a hundred parishes, a hundred churches; a hundred merchants, a hundred prices; a hundred women, a hundred blouses, except when one doesn't wear any
  • Kant klevet ne dalvezont ket ur gwelet ► Hearing a hundred times isn't worth seeing once
  • Karet a reer an drubarderezh / Kasoni zo ouzh an trubard ► One loves treaseon and hates the traitor
  • Kement a strak / Ne dorr ket krak ► What creaks doesn't necessarily break
  • Keuz a-raok ne vez ket / Keuz war-lerc'h ne dalv ket ► There are no regrets before, regrets after are unworthy
  • Ki skaotet a dec'h rak dour bervet ► Scalded dog runs away from boiled water (Once bitten, twice shy.)
  • Klask pesked pa vez tost al lenn, ev dour pa vez tost ar feunteun ► Look for fish when the lake is near, drink water when the fountain is near
  • Kraf evit kraf / Krog evit krog / Ivin ouzh ivin ► Blow for blow, hold for hold, nail for nail
  • Lagad a dalv teod ► An eye is worth a tongue (Better seeing than hearing)
  • Lavar din piv a hentez, me 'lavaro dit piv out ► Tell me who you move with, I'll tell you who you are
  • Lod a ouel, lod a gan / Ar bed zo dudi ha poan ► Some cry, some sing, the world is entertainment and grief
  • Mad graet / Buan ankouaet ► Good done, quickly forgotten
  • Mallozh da neb a zo ganet en ur gwall vro / Rak atav e tistro ► Woe to him who was born in a bad country, because he always returns
  • Mar skubfe pep hini dirak e di / Ne welfed ket e nep lec'h loustoni ► If everybody cleaned up before their door, you wouldn't see litter anywhere
  • N'end eus ket menez hep deval ► There is no mountain without downward slope
  • N'eo ket an tog a ra an eskob ► The hat doesn't make the bishop
  • N'eo ket ar c'hezeg bras a gas ar c'herc'h d'ar marc'had ► It's not the big horses that bring the oats to the market (The biggest is not always the strongest.)
  • N'eo ket d'ar re fall / Ober lezenn d'ar re all ► Bad people shouldn't lay own their law
  • N'eo ket gant taboulinoù e vez paket ar c'had ► Drumming won't catch the hare
  • N'eo ket ur c'hement c'hoantaat ha kaout ► Desire is not possession
  • N'eo ket ur skandillig a ra an hañv / Nag ur barr-avel a ra ar goañv ► One swallow doesn't make a summer, nor does one gale make a winter
  • N'eus den ebet war an Douar / Na gav en tu bennak e bar ► There is no one on Earth who do not find their match somewhere
  • N'eus den na tra hep e si / Hag alies en deus daou pe dri ► Any man or thing has a fault, and often two or three
  • N'eus droug ebet ha na denn da vad ► There is no evil that doesn't turn to good
  • N'eus netra o paeañ an dud e par an amzer ► There is nothing more rewarding than time
  • Na rebech da zen ar pezh a ri da-unan, pa n'ouzez ket petra a ri warc'hoazh ► Do not reproach somebody for doing something you'll do, because you don't know what you'll do tomorrow
  • Ne c'heller ket bout ha bout bet ► One cannot be and have been
  • Ne vern an hent, gant ma c'heller degouezhout ► No matter the road, if one can arrive
  • Neb a c'hed en devez ► Whoever watches gets
  • Neb a c'hoarzh da veure a c'harm da noz ► Whoever laughs in the morning cries in the evening
  • Neb a dromplo gant spilhoù / A dromplo gant skoedoù ► Whoever cheats with pins will cheat with crowns
  • Neb a ra bil / A zeu tort ha vil ► Whoever worries turns hunchbacked and ugly
  • Neb a sent ouzh e benn / Zo sotoc'h eget un azen ► Whoever obeys his head is more stupid than a donkey
  • Neb a ya d'ar foar a goll e blas ► Whoever goes to the fair loses his place
  • Ouzh ar red n'eus ket a remed ► There is no medicine to obligation
  • Pa erru ur c'holl en ti / Ec'h erru daou pe dri ► When a loss happens in the house, two or three happen
  • Pa vez ar c'hazh da foetañ / Foetañ diouzhtu eo ar gwellañ ► When you must whip the cat, whipping at once is the best thing to do
  • Pa vez ar c'hazh er-maez ag ar gêr / Al logod a ra fest er solier ► When the cat is out of the house, the mice feast in the loft
  • Pa vez debret ar bara / E vez diaes e baeañ ► When the bread is eaten, i is hard to pay for it
  • Pa vez gedon eo gedona ► Chase the hares when there are
  • Pa vez kamm ar c'heuneud ne vez ket eeun ar glaou ► When the firewood is twisted, the charcoal is not straight
  • Pa vezer savet en uhelañ / E vez al lamm brasañ ► The higher you climb, the bigger the fall
  • Pa voud ar skouarn gleiz / Meuleudioù a-leizh / Pa voud ar skouarn dehoù / Meuleudioù hebiou ► Left ear buzzing: lots of praise; right ear buzzing: praise pass by
  • Pa zle erruout gwall / Gwell eo born eget dall ► When hardship must happen, better one-eyed than blind
  • Pep hini a anavez e loen pa rank en bevañ ► Everybody know their animal when they must feed it
  • Pep hini e vlaz / Logod d'ar c'hazh / Eskern d'ar chas ► Everybody have their tastes: mice for the cat, bones for the dog
  • Pep tra a dremen gant an amzer ► Everything passes away with time
  • Petra 'servij nac'h ouzh Doue / Ar pezh a oar ar Werc'hez ? ► What's the use of hiding from God what Our Lady knows?
  • Poan ar re all zo skañv da zougen ► The others' grief is light to carry
  • Tamm-ha-tamm ez a ar verc'h da vamm ► Step by step, the daughter turns to mother
  • Tammig-ha-tammig ez a ar marc'h gant ar big ► Step by step, the horse goes with the magpie
  • Tri beg zo o souten ar bed / Beg ar vronn, beg ar soc'h / Hag ar beg all a ouzoc'h ► Three tips hold up the world: the tip of the breast, the tip of the plough, and the other tip you know about
  • Tud fallakr, abred pe ziwezhat / Ho pezo greun diwar ho had ► Bad people, sooner or later you'll get grain from your seeds
  • Un den kreñv, un den krevet / Ur baleer bras, un den brevet / Un neñvier kaer, un den beuzet / Un tenner mat, un den lazhet ► A strong man, a dead man; a good walker, an exhausted man; a good swimmer, a drowned man; a sharpshooter, a killed man
  • Un drezenn daoubennek A ro lamm d'ar genaoueg ► A two-headed bramble branch knocks down the idiot
  • Ur gomz lavaret er poent mat / Zo gwelloc'h eget div re ziwezhat ► A word said at the right time is better than two said too late
  • Ur wech n'eo ket atav eo ► Once is not always

Women[edit]

Women are People
Barbara Paterson, 2000
Parliament Hill, Ottawa
  • An dilhad kaer, an dantelez / Ne guzhont ket alies santelezh ► Nice clothes and lace seldom hide saintliness
  • An hini a vez e gras ar merc'hed / N'en devez na naon na sec'hed ► Whoever is liked by women is never hungry or thirsty
  • Anez ar gwin hag ar merc'hed / Pegen didrouz 'vefe ar bed ► The world would be so silent without the wine and the women
  • Ar big a grog en he skouarn ► The magpie bites her ear (She craves to get married.)
  • Ar c'homzoù zo merc'hed / Ar skridoù zo gwazed ► Spoken words are women, written words are men
  • Ar merc'hed hag an istr / A rafe d'ar vein ober sistr ► Women and oysters would make stones to make cider
  • Ar ralañ tra a ya en hent / Zo ur pemoc'h hep roc'hal / Ur c'hi hep trotal / Div vaouez hep kaozeal ► The rarest things on the way: a pig which doesn't grunt, a dog which doesn't trot, two women who don't speak
  • Daou dra war an Douar na reni ket : an amzer hag ar merc'hed ► Two things on Earth you won't master: the weather and women
  • El lec'h ma 'z eus div vaouez e vez marc'had / El lec'h ma 'z eus teir e vez foar ► Two women make a market, three women make a fair
  • Evel ur vaouez eo an dra-se : ne cheñcho ket ► This is like a woman: it won't change
  • Evit ar mor bezañ treitour, treitouroc'h ar merc'hed ► The sea is treacherous, but the women are even more treacherous
  • Evit ma krizet un aval mat / N'eo ket kollet e c'hwezh vat ► A wrinkled apple still smells good
  • Gant ar c'hoant da bignat re uhel / Ar plac'hig a ziskenn izel ► When she wants to climb high, the young girl falls low
  • Gouzañv an amzer hag ar merc'hed / Daou dra ret da ober ► Two things one must do: suffer the weather and women
  • Gwell eo un dorzh vara war an daol evit ur melezour war ar prenestr ► Better a loaf of bread on the table than a mirror on the window
  • Honnezh he deus bragez ha lostenn ganti ► She has trousers and a skirt (She acts like a master.)
  • Honnezh he deus un teod da dennañ an diaoul eus an ifern ► She could remove the devil from Hell with her tongue
  • Honnezh ne ziwano ket ar faou en he genoù ► No beech tree will grow in her mouth (She's a chatterbox.)
  • Honnezh zo dir war he dremm ► There is steel on her face (She's shameless.)
  • Karantez ar merc'hed zo e-giz ar pell / Pa soñjer an nebeutañ ez a gant an avel ► A woman's love is like chaff: it goes with the wind when you don't pay attention
  • Neb en deus ur vaouez vrav / En deus div atav ► Whoever has a pretty wife gets always two (The wife puts on weight.)
  • Ur pok Spagn zo bet roet dezhi ► She's got a Spanish kiss (She's pregnant.)

Work[edit]

The Milliners
Johann Hamza, 1902
  • Abred pe ziwezhat ez a an taol da fall ► Sooner or later, the blow turns bad
  • Al loc'hañ eo an diaesañ ► The beginning is the hardest
  • An diviner a c'hounez e voued, al labourer na ra ket ► The soothsayer earns his food, the worker does not
  • An hini a vale eeun a gav atav ledan e straed ► Whoever walks straight ahead always finds that the street is wide
  • An hini a zo akuit da zebriñ a zo akuit da labourat ► Whoever is good at eating is good at working
  • An hini na sec'h ket e bal / 'Zle bep mare sec'hañ e dal ► Whoever doesn't dry his shovel must dry his brow
  • An tu eo an hanter eus al labour ► The method is half the work
  • Ar boued d'an eur, al labour pa c'heller ► Food on time, work when possible
  • Ar c'haerañ charretour a ziskar e garr ► Even the best carter tips his cart
  • Ar c'housk a c'heller digoll / Met kousket a-raok zo koll ► One can catch up on sleep but sleeping in advance is vain
  • Ar gwellañ bara da zebriñ / A vez gounezet o c'hweziñ ► The best bread to eat is earned with sweat
  • Ar pezh a zo graet gant ma zad / A zo graet mat ► What is done by my father is well done
  • Da louarn kousket / Ne zeu tamm boued ► No food comes to the sleeping fox
  • Dibaot ar c'halvez / A labour hep danvez ► The carpenter seldom works without material
  • Diouzh al labour / Ar micherour ► The work shows the wkorker
  • El labour emañ ar yec'hed ► Work is health
  • Evit pakañ louarn pe c'had / Eo ret sevel mintin-mat ► One must get up early to catch the fox or the hare
  • Finesa zo gwelloc'h / Evit nerzh ► Better smart than strong
  • Freuzañ hag adober a bad hir ► Undoing and redoing take time
  • Gant ar boan hag an amzer / A-benn eus pep tra e teuer ► With efforts and time, one gets to the end of anything
  • Goude dale / E teu ar gorregezh ► After lateness comes slowness
  • Gwell eo un oberer eget kant lavarer ► One maker is worth a hundred speakers
  • Hanter douget ur bec'h graet mat ► A well packed load is half carried
  • Hennezh zo maout / Da lakaat spilhoù e revr ar saout ► He is good at putting pins to the cows' arses (At doing things the wrong way round.)
  • Hirañ amzer, aesañ labour ► The longer the time, the easier the work
  • Ho labour a yelo da labour wenn ► Your work will turn to white work (You are working in vain.)
  • Karrig a dro a red bro ► A rolling little cart covers land
  • Kemenerien omp tout / Met an tailh a zoug ► We are all tailors, but the cutting shows (His work shows the man.)
  • Komz gant ur sod ret eo gwelloc'h / Reiñ flour gwinizh d'ar moc'h ► Better feeding wheat flour to the pigs than speaking to an idiot
  • Labour Sul, labour null ► Sunday work, worthless work
  • Labourat evel ma kac'h ar saout en noz ► To work like a shitting cow at night (To botch the work.)
  • Labourat evel ur yar dilost ► To work like a topped hen (Do do unfinished work.)
  • Mont da gerc'hat dour gant ur bouteg ► To go to fetch water with a basket (To do useless work.)
  • Mont da glask avaloù er dervenn ► To go to fetch apples in the oak (To lack experience.)
  • Na biskoazh den na eure re / Na rafe re nebeut goude ► There has never been a man who did too much without doing too little afterwards
  • Ne c'heller ket kanañ ha c'hwitellat war an dro ► One can't sing and whistle at the same time
  • Ne vez ket desket da dad-kozh ober bugale-vihan ► Do not teach grandad how to make children
  • Neb a venn, hennezh a c'hall ► Whoever wants, can
  • Neb en deus ezhomm da labourat a rank plegañ ► Whoever needs to work must obey
  • Neb zo sod e soñj dezhañ / Eo sotoc'h an holl evitañ ► The idiot thinks that others are more idiot than him
  • O c'hortoz ar geot da sevel e varv ar saout gant an naon ► The cows die from hunger while waiting for the grass to grow
  • Pa ri ti, to / Pa ri falz, troad ► When building a house, put a roof on it; when making a scythe, put a handle to it (One must finish the work.)
  • Paol gozh o klask eeunañ he gar d'e vamm / En deus he zorret e daou damm ► When the devil tried to straighten his mother's leg, he broke it in two pieces (It's better to let well alone.)
  • Ret eo skeiñ war an houarn keit ha ma vez tomm ► One must strike while the iron is hot
  • Ret eo terriñ ar graoñenn / Evit kaout ar vouedenn ► One must break the nut to get the kernel
  • Seul gentañ, seul wellañ ► The earlier the better
  • Stagañ kezeg ouzh lost ar c'harr / Lakaat lost ar c'harr a-raok ► To hitch up horses to the rear of the cart, to put the rear of the car in front (To work the wrong way round.)
  • Ul loen ouzh ar stern / Ne zle ket kac'hat en ur bern ► A hitched up animal must not make a heap of dung (It must be working.)
  • Un dra c'hraet ne zle netra d'un dra da ober ► What is done doesn't owe anything to what is to be done
  • Ur c'homander mad a zo gwelloc'h evid daou labourer ► A good boss is better than two workers
  • Ur sprec'henn a zebr alies kement hag ur marc'h mat ► A nag often eats as much as a good horse

Sources[edit]

  • SAUVÉ, Louis-François 1878-1885 : Proverbes et dictons de la Basse-Bretagne – Devinettes, formulettes, charmes et conjurations magiques, Slatkine Reprints, 1986 ISBN 978-2-05-100101-4
  • GROS, Jules 1974 : Le Trésor du Breton parlé – Éléments de stylistique trégorroise, levrenn 3 : Le style populaire, supplement to the review Barr-Heol n° 88, Librairie Bretonne Giraudon, Lannion, 1976
  • LE BERRE, Yves & LE DÛ, Jean : Proverbes et Dictions de Basse-Bretagne, Rivages, 1985 ISBN 978-2-903059-54-5Free downloading
  • ARZUR, Anna-Vari Arzur : Pa ri ti to – 1000 proverbes en breton par 2000 petits Léonards, Skolig-al-Louarn, Plouvien, 1986
  • (Collective) Geriadur brezhoneg An Here, An Here, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0 • pp. 1379-1394
  • MÉNARD, Martial : Dictionnaire français-breton, Palantines, 2012 ISBN 978-2-35678-069-0

References[edit]

  1. a b This one is about delivery.
  2. Filip: sparrow, and penis.
  3. A traditional saying at a Christening dinner.
  4. "Feel": the punishment.
  5. Alanig: "Li'l Alan", the fox.
  6. An Ankoù: [w:Ankou|a personification of death in Breton mythology].
  7. This one is about poachers.
  8. Warm and dry weather.
  9. Hulless oat, naked oat: (Avena nuda).
  10. St. Magdalen's day : 22 July.
  11. St. Michael's day : 29 September.
  12. Claudite, iam rivos, pueri; sat prata biberunt (Virgilius, Ecloga tertia, line 111).
  13. Rohan's son: a pig. This is pejorative from the Catholics against the Protestants.
  14. This one is about doctors.
  15. This one is about the widows.
  16. "Russet horse": jealousy.
  17. Brown: a brown-haired girl for wife.
  18. Paol / Paul: the devil.
  19. Smoke: the fireplace; hair: the poor peasant women used to sell their hair.
  20. This one is about envy.
  21. Segal ("rye") is slang for "money".
  22. This one is about compensation.
  23. Into the oven.
  24. Oats are the last cereals in the fields.